Kaplica na Vinskim Vrhu (1499.-1545.)

Historia Sanktuarium Maryjnego w Bistricy liczy już kilka wieków. Cudowna figurka Przenajświętszej Matki Bożej pochodzi z wieku XV, jest dziełem nieznanego wiejskiego artysty, ma 117 cm wysokości. Przeznaczona była dla wiernych z ludu, trapionych licznymi troskami i ciężarami. Według ustnych przekazów miejscem kultu czarnej, drewnianej figurki Matki Bożej była najpierw, w latach 1499 - 1545, drewniana kapliczka na Vinskim Vrhu. Wzgórze to ma wysokość 282 m n.p.m., wznosi się ponad doliną rzeki Krapiny, a położone jest między miejscowościami Marija Bistrica i Konjśćina, w odległości około 3 kilometrów od obecnego sanktuarium. Kiedy w wieku XVI okolicy zaczęło zagrażać niebezpieczeństwo tureckie, a 4 maja 1545 roku koło Konjśćiny wojska chorwackie poniosły klęskę, proboszcz Paweł (plebanus Paulus de Bisthricza) wyniósł cudowną figurkę i po kryjomu zakopał pod chórem kościoła parafialnego. Tajemnicę tę zabrał ze sobą do grobu.

Pierwsze odnalezienie cudownej figurki w 1588 roku
Czciciele kultu maryjnego długo poszukiwali cudownej figurki. Pewnego dnia, po wieczornej modlitwie na Anioł Pański, w kościele pod chórem pojawiła się niezwykła światłość, a następnego dnia wykopano nienaruszoną figurkę Matki Bożej. Było to w 1588 roku, kiedy proboszczem był Lukasz, zaś według niektórych przekazów Antun Plavaśić (1574— 1590). Wtedy to po raz pierwszy odnaleziono figurkę Matki Boskiej Bystrzyckiej i ustawiono ją na ołtarzu.

Ponowne ukrycie cudownej figurki w 1650 roku
W 1650 roku Turcy ponownie najechali okolicę. Wtedy figurkę ukryto po raz drugi. Umieszczono ją w otworze okiennym za głównym ołtarzem i zamurowano. Pozostawiono jednak niewielką szparę, przez którą widoczna była tylko twarz Maryi. Czasy jednak były niespokojne - najazdy tureckie, bunty chłopskie nie sprzyjały pielgrzymowaniu. Powoli zapominano o cudownej figurce.
W drugą niedzielę października Najświętsza Maria Panna dwukrotnie ukazała się proboszczowi Piotrowi Brezarićowi (1676 - 1679). Przed południem, podczas kazania o świętym Franciszku Ksawerym weszła na ambonę kobieta o szlachetnych rysach, ubrana na niebiesko, z płonącą świecą w ręku, prosząc kapłana, by wraz z wiernymi modlił się w intencji odzyskania przez nią wzroku. Tego samego dnia, ta sama “Pani” ukazała mu się w osadzie Podgradje, koło domu rodziny Balogovićów, kiedy razem z kapelanem jechał wozem do dworu rodziny Malenićów. O widzeniu tym często mówiono, także po śmierci proboszcza, ale nie przywiązywano do tego zdarzenia szczególnej wagi. Jednak to właśnie była prośba Dziewicy Marii o wyjęcie na światło dzienne cudownej figurki, zamurowanej za ołtarzem.

Drugie odnalezienie cudownej figurki w 1684 roku
Cudowna figurka Bogurodzicy odnaleziona została ponownie dzięki staraniom wielkiego czciciela Maryi, generała zakonu paulinów (“stolicą” zakonu była wtedy położona niedaleko od Bistricy miejscowość Lepoglava, gdzie w głównym ołtarzu klasztornego kościoła znajduje się obraz Matki Boskiej Częstochowskiej), wówczas biskupa zagrzebskiego, Martina Borkovica (1667 - 1687). Podczas rozmowy o największym chorwackim sanktuarium maryjnym, 86-letni już biskup zapytał bystrzyckiego proboszcza, Ivana Molitorisa (1679- 1688): “Prawda, że Matka Boża jest najbardziej czczona w Bistricy?” Proboszcz był zaskoczony tym pytaniem, które w rzeczywistości było twierdzeniem. Biskup pamiętający czasy swego dzieciństwa, kiedy boso pielgrzymował do Bistricy, polecił kanonikowi zagrzebskiemu, Matiji Stoklasowi i miejscowemu proboszczowi, by rozpoczęli poszukiwania cudownej figurki.
Została ona po raz drugi odnaleziona w sobotę, 15 lipca 1684 roku, a następnego dnia zdarzył się pierwszy cud—w kościele stanęła na własnych nogach kaleka dziewczynka Katarina, przybrana córka Magdaleny Paulec. Figurka Matki Bożej ustawiona została na bocznym ołtarzu i znowu przy
bywali do niej pątnicy. Wieść o jej cudownym odnalezieniu i cudownych uzdrowieniach rozeszła się nie tylko po całej diecezji zagrzebskiej, ale dotarła też do Styrii i Węgier. Do bystrzyckiego sanktuarium ze wszystkich stron płynęły rzeki pielgrzymów. Wielce zasłużony dla upowszechnienia kultu Matki Boskiej Bystrzyckiej był tamtejszy proboszcz Andrija Ißid (1688 - 1719), który w 1706 roku zrezygnował ze stanowiska kanonika katedry zagrzebskiej, by poświęcić się głoszeniu chwały Pani Bystrzyckiej.
Od ponownego odnalezienia cudownej figurki w 1684 roku jej kult trwa nieprzerwanie, a rzesze pielgrzymów przybywających do Mariji Bistricy są coraz liczniejsze.

Chorwacki Sabor i bystrzyckie sanktuarium

20 października 1710 roku Chorwacki Sabor (parlament) postanowił w podzięce za ochronę przed szalejącą epidemią dżumy ufundować w kościele pod wezwa-niem Piotra i Pawła w Bistricy nowy ołtarz główny, poświęcony Najświę-tszej Marii Pannie. Decyzję tę po-nownie potwierdzono 28 maja 1711 roku. W ten sposób sanktuarium w Bistricy stało się miejscem o znaczeniu ogólnonarodowym. Nowy ołtarz był gotowy już w 1715 roku. Ustawiono na nim figurkę Matki Boskiej Bystrzyckiej, a obok - figury dotychczasowych patronów
kościoła, apostołów Piotra i Pawła. Ołtarz ten znajdował się w kościele parafialnym w Bistricy do 1791 roku, kiedy z nieznanych powodów został usunięty.
W 1721 roku, dla ułatwienia dostępu pielgrzymom do sanktuarium, Chorwacki Sabor polecił budowę drogi od miejscowości Kasina przez Laz do Bistricy, a w 1753 nakazał naprawić drogę z Zagrzebia przez Sesvete i Kaśinę do Bistricy, mając na uwadze ułatwienie wędrówki pielgrzymom z Zagrzebia i z okolic położonych po obu stronach rzeki Sawy.

Konsekracja kościoła w 1731 roku
Na początku XVIII wieku, kiedy proboszczem był Andrija IfŚić (1688 - 1719), a następnie Ivan Radić (1722 - 1730), kościół parafialny rozbudowano i nadano mu charakter barokowy. 13 lipca 1731 roku jego konsekracji dokonał biskup zagrzebski, Juraj Branjug (1723 - 1748). Od tego czasu patronką kościoła i parafii w Bistricy jest Matka Boska Śnieżna (święto kościelne w dniu 5 sierpnia), tj. Matka Boska Bystrzycka. Natomiast decyzją Chorwackiego Saboru zmieniono nazwę miejsco
wości na Marija Bistrica. Z biskupem Jurajem Branjugiem związany jest także kult Przemienienia Pańskiego (święto kościelne 6 sierpnia). Nadał on miejscowemu kościołowi przywilej udzielania odpustów przez pierwszych sześć dni sierpnia. Według zapisów z wizytacji kościelnych, przebudowany kościół udekorowany był barokowymi malowidłami ściennymi, oprócz ołtarza głównego, wspaniałego dzieła sztuki rzeźbiarskiej, znajdowały się w nim ołtarze boczne, ambona, chrzcielnica i organy.

Plebania, krużganki i nowy ołtarz
Księża bystrzyccy mieszkali, tak jak pozostali parafianie, w drewnianym domu. W 1726 roku, gdy proboszczem był Ivan Radie (1722 - 1730), zbudowano murowaną plebanię. Proboszcz Pavao Gojmerec (1736 - 1753) w miejscu drewnianego domu zbudował nowy, a jego następca, Pavao Jurak (1753 -1775) połączył dobudówkami dwa budynki w 1753 roku. Budowla ta zachowała się i stoi po prawej stronie bazyliki.
Dla ułatwienia spowiedzi i przyjmowania Komunii Świętej przez coraz liczniej przybywających pielgrzymów, proboszcz Pavao Gojmerac w 1748 roku rozpoczął budowę krużganków wokół kościoła. Wzniesiono czterdzieści jeden arkad, wewnątrz których znajdowały się malowidła, przedstawiające cuda bystrzyckie. Nad wejściem głównym na powstały w ten sposób dziedziniec przykościelny, po stronie północnej znajdowało się pomieszczenie dla pielgrzymów — duchownych, a nad wejściem od strony zachodniej, przed frontową fasadą kościoła było pomieszczenie z wieżyczką kapucyńską dla zakonników - spowiedników. Trzecie, południowe wejście prowadziło na plebanię. Tego rodzaju krużganki typowe są dla barokowych kościołów pielgrzymkowych w diecezji zagrzebskiej (Marija Bistrica, Trśki Vrh, Lobor, Belec, Komin, Ludbreg...).
W 1791 roku proboszcz Josip Sandor Djalski (1786 - 1818) zbudował dla cudownej figurki Matki Boskiej Bystrzyckiej nowy ołtarz główny w stylu klasycystycznym. Przetrwał on cudem pożar, jaki ogarnął kościół w 1880 roku. Nie wiadomo jednak, jakie były jego dalsze losy, podobnie jak ołtarza ufundowanego w 1715 roku przez Chorwacki Sabor.

Modlitewnik kapelana Petra Berke z 1765 i 1775 roku
Ksiądz Petar Berke (1734 — 1798) był w Mariji Bistricy kapelanem pielgrzymów niemieckojęzycznych w latach 1759 - 1761. Po zakończeniu misji napisał w jednym z narzeczy języka chorwackiego (język ogólnonarodowy nie był jeszcze wtedy skodyfikowany) pierwszy modlitewnik dla pielgrzymów i krótką historię Sanktuarium Maryjnego, którą zatytułował Cudowne zdarzenia i niezwykłe łaski, jakie od wiełu już łat mają miejsce przy cudownej figurce Matki Boskiej Bystrzyckiej. Pierwsze wydanie ukazało się w Zagrzebiu w 1765 roku, a następne w Grazu w 1775 roku. Faksymile drugiego wydania wydano w Zagrzebiu w 1995 roku z komentarzem, że jest to najstarsza publikacja o sanktuarium, świadectwo kultu maryjnego i pielgrzymo-wania w latach 1684 - 1775, natomiast modlitewnik stanowi cenny dokument duszpasterstwa pielgrzymkowego w XVIII wieku. Dzieło to posiada istotne znaczenie dla historii języka chorwackiego, w szczególności jego odmiany używanej na północ od Zagrzebia. Skróconą wersję dzieła księdza Berke, zatytułowaną Pielgrzymka Maryjna do Bistricy, do cudownej figurki Matki Boskiej Bystrzyckiej w sławnym Królestwie Chorwackim, opublikował w Varażdinie w 1822 roku nauczyciel z Pożegi Antun Mihalj. W modlitewniku księdza Berke znajduje się także pierwszy drukowany spis parafii i krajów, z których przybywały procesje do sanktuarium Matki Boskiej Bystrzyckiej.

Przywileje papieskie i zagrożenie oświeceniowe
Sanktuarium w Bistricy otrzymało od papieży przywileje odpustowe. W Roku Świętym 1750 papież Benedykt XIV (1740 - 1758) nadał przywilej odpustu zupełnego wszystkim pielgrzymom, którzy w Mariji Bistricy przystąpią do spowiedzi i Komunii Świętej oraz odmówią określone modlitwy. Jego następca, papież Klemens XIII (1758 — 1769) wydał zgodę na utworzenie Konfretemi (Bractwa) świętego Szkaplerza.
Kolejnym zagrożeniem dla sanktuarium bystrzyckiego były idee oświeceniowe w czasach panowania cesarzowej Marii Teresy (1740— 1780). Aktem cesarskim z 27 maja 1774 roku wprowadzono zakaz wszelkich procesji trwających dłużej niż jeden dzień. Dokument zawiera siedemnaście punktów, z których siódmy dotyczy bezpośrednio Mariji Bistricy. Władze obawiały się bowiem niepokojów podczas zgromadzeń, zaś zgodnie z ideami oświeceniowymi starały się, by chłopi jak najwięcej czasu poświęcali pracy na roli. Przeciwko temu zdecydowanie protestował biskup zagrzebski Josip Galjuf (1772 -1786), powołując się na argument, że do bystrzyckiego san-ktuarium maryjnego przybywają pielgrzymi nie tylko z Chorwacji, ale także z krajów sąsiednich. Domagał się utrzymania procesji, bowiem miejscowa ludność czerpała z nich obfite korzyści. Chorwacka Rada Królewska w swym piśmie do dworu wiedeńskiego z 6 maja 1775 roku, popierając prośby biskupa, porównywała Mariję Bistricę z aus-triackim sanktuarium Mariazell.
Informowała także, iż do Mariji Bistricy pielgrzymują nawet mieszkańcy Chorwacji wyznania prawosławnego. Starania te zakończyły się sukcesem i 7 czerwca 1775 roku Maria Teresa wydała zgodę na procesje (pielgrzymki) do bystrzyckiego sanktuarium.
Również kolejny biskup zagrzebski, Maksimilijan Vrhovac (1787 - 1827), w swej korespondencji z Ministrem Policji Hagerem z 21 lipca 1810 roku, bronił prawa do organizowania pielgrzymek do Mariji Bistricy, bez których los sanktuarium byłby poważnie zagrożony. Na dworze cesarskim w Wiedniu obawiano się niepokojów i zamieszek, bowiem pielgrzymi przybywali nie tylko z Chorwacji, ale także ze Slavonii, Styrii, Węgier, a nawet z Bośni i z utworzonych przez Napoleona Prowincji Iliryjskich, na południe od rzeki Sawy. Z tych czasów datuje się także tradycyjny porządek dni pielgrzymkowych i odpustów w Mariji Bistricy, między Niedzielą Przewodnią a Niedzielą Dziękczynienia, poprzedzającą dzień Wszystkich Świętych.

Stan obecny kościoła, nowy ołtarz, wieża i arkady
Obecny wygląd kościoła parafialnego w Mariji Bistricy pochodzi z lat osiemdziesiątych XIX wieku. W czasie, gdy arcybiskupem zagrzebskim był kardynał Josip Mihalić (1870 — 1891), a miejscowym proboszczem Juraj Zerjavić (1874 - 1910), w latach 1879 - 1882 w sanktuarium przeprowadzono rozległe prace budowlane. Proboszcz i ówczesny minister oświaty Izydor Krsnjayi, wybitny malarz (studiował m.in. w Wiedniu u H.Siemiradzkiego), powołali w 1875 roku Komitet na rzecz odnowy sanktuarium w Bistricy. Swój udział w przedsięwzięciu zgłosili wybitni architekci: Karoly Benko z Budapesztu (1875) oraz Matija Antolec (1877) i Herman Bolle (1879) z Zagrzebia. Głównym projektantem został Herman Bolle (1845 - 1926), Niemiec, od 1876 roku związany z Chorwacją. Tb właśnie on był autorem projektu przebudowy bystrzyckiego sanktuarium, a także osobiście kierował pracami budowlanymi. Stary kościół został powiększony i podwyższony, podwyższono także dzwonnicę i zbudowano nowe arkady, w których znalazły się pomieszczenia dla księży — pielgrzymów i spowie-dników oraz kaplice św. Józefa i św. Katarzyny, wszystko w stylu niemie-ckiego neorenesansu. Rozbudowano także plebanię i zabudowania gospodarcze. Cały kompleks nabrał charakteru twierdzy lub grodu obronnego, usytuowanego na szczycie wzniesienia.
Podczas prac budowlanych, 14 sierpnia 1880 roku, w nocy w wigilię święta Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny, pożar zniszczył całe wnętrze kościoła, z wyjątkiem głów-nego ołtarza, na którym znajdowała się cudowna figurka Matki Boskiej Bystrzyckiej. Po pożarze przechowy-wały ją u siebie siostry szarytki. Nowy marmurowy, neorenesan- sowy ołtarz, dar Chorwackiego Saboru, poświęcił 3 czerwca 1883 roku arcybiskup kardynał Josip Mihalovic. Podczas przebudowy z kompleksu sanktuarium usunięto wszystkie posągi świętych - królów węgierskich i cesarzy austriackich (od 1102 roku w Chorwacji panowali królowe węgierscy, a od 1526 roku - Habsburgowie).
Papież Leon XIII (1878 - 1903) z okazji swego jubileuszu podarował odnowionemu sanktuarium bystrzyckiemu bogato złocony postument pod cudowną figurkę Matki Boskiej Bystrzyckiej.

Rok 1923 — podniesienie kościoła pielgrzymkowego do rangi bazyliki mniejszej

Uznając fakt, że sanktuarium Matki Boskiej Bystrzyckiej w Mariji Bistricy jest najważniejszym wśród sanktuariów maryjnych w Chorwacji, na wniosek arcybiskupa zagrzebskiego, Antuna Bauera (1914 - 1937), Ojciec Święty Pius XI (1922 - 1939) nadał w dniu 4 grudnia 1923 roku kościołowi parafialnemu i pielgrzymkowemu w Mariji Bistricy tytuł i prawa bazyliki mniejszej (basilica minor). Tytuł taki nadawany jest wyłącznie świątyniom o szczególnym znaczeniu.

Rok 1935 - koronacja cudownej figurki Królowej Chorwatów
Od czasów późnego średnio-wiecza przyjął się zwyczaj, że ikony, obrazy czy figury przedstawiające Najświętszą Marię Pannę koro-nowane są specjalnie poświęcaną koroną. Za zgodą Kapituły Kano-nicznej rzymskiej bazyliki św. Piotra, dla której zastrzeżona jest koronacja wizerunków Madonny, w niedzielę, 7 lipca 1935 roku, w 250 rocznicę ponownego odnalezienia cudownej figurki Matki Boskiej Bystrzyckiej, arcybiskup zagrzebski Antun Bauer ukoronował ją dwoma jubileuszowymi złotymi koronami - większą umieścił na głowie Przenajświętszej Dziewicy Maryi, a mniejszą — na głowie Dzieciątka Jezus. Korony, wykonane na wzór dawnych insygniów królów chorwackich, są darem narodu. W obecności 30 tysięcy wiernych poświęcił je ówczesny zagrzebski arcybiskup - koadiutor, błogosławiony Alojzije Stepinac. Miasto Zagrzeb podarowało wówczas sanktuarium w Mariji Bistricy złoty kielich, a rzemieślnicy wyrabiający różańce - złotą koronkę. Wtedy też arcybiskup zagrzebski i metropolita chorwacki, Antun Bauer ogłosił Najświętszą Marię Pannę - Matkę Boską Bystrzycką Królową Chorwatów.
“O, Dziewico, Królowo Chorwatów, Matko nasza, złota zorzo nasza, Serca wierne dajemy Ci w darze, Miłość naszą niesiem przed ołtarze”
Pieśń ta, której autorem jest męczennik (zamordowany przez
partyzantów podczas II wojny świa-towej), jezuita, ksiądz Petar Perica, stała się prawdziwym hymnem chorwackich czcicieli Maryi.
Figurkę Matki Boskiej Bystrzyc-kiej już w wieku XVII ukoronowano pozłacanymi koronami, jednak nie towarzyszył temu uroczysty obrzęd, przewidziany przez przepisy kościelne. To właśnie one znajdują się na co dzień na głowach Matki Bożej i Dzieciątka Jezus, natomiast nowe, złote korony umieszczane są na czarnej figurce Madonny jedynie podczas Pielgrzymki Zagrzeb- skiej, w drugą niedzielę lipca oraz podczas ważnych uroczystości.